1. Tôi thường cảm
động đến run người mỗi khi may mắn có dịp được hầu chuyện những bậc có thực
tiếng là “hào kiệt”, hay “chí sĩ” của một vùng hay cả nước. Và mãi vẫn không
hiểu sao họ có thời gian đâu mà biết lặt vặt lắm thế, tất cả mọi chuyện từ Tây,
Tàu đến chuyện con sâu, cái kiến, củ khoai... Chẳng hạn, tại sao mấy tay nhạc
trưởng cầm đũa lại sống lâu, tại sao các cụ xưa lại trồng cây lựu trước sân,
cây mít sau nhà... Thông tin của họ kể ra thực có và lạ, kèm theo luôn có cao
kiến mới...
Nhà lý luận phê bình mỹ thuật Nguyễn Quân
Được tiếp xúc với các bậc thầy trí tuệ và bình dị, được
nghe chuyện Đông Tây kim cổ từ chính miệng họ nói ra là một sự “khoái thú thẩm
mỹ” lớn. Được gặp và trò chuyện với họa sĩ - nhà lý luận phê bình nghệ thuật
Nguyễn Quân là một “thú” như vậy!
Nguyễn Quân sinh năm 1948, trong một gia thế dòng dõi Nho học và theo cách mạng
từ sớm (cụ thân sinh của ông là thiếu tướng Đan Thành). Lớn lên ông được đào
tạo khoa học nghiêm túc, năm 1971 ông tốt nghiệp ngành điều khiển học tại đại
học Merseburg, Đức. Và ông còn được chuẩn bị một vị thế chính trị xứng tầm, với
công việc đầu tiên sau khi về nước là làm thư ký kiêm phiên dịch tại Phủ Thủ
tướng.
Nhưng Nguyễn Quân đã sớm từ bỏ để đi dạy học, rồi đi bước nữa tiến hẳn vào địa
hạt nghệ thuật - một niềm đam mê “tạo nghiệp” mà ông đã dành nhiều thời gian tự
học suốt thời sinh viên ở châu Âu. Sau khi ông được mời về làm phó khoa Lý luận
& Lịch sử Mỹ thuật tại Đại học Mỹ thuật Hà Nội, ông cùng các cộng sự đã
nghiên cứu và soạn một loạt những cuốn sách nghệ thuật quan trọng trong thập
niên 1980 - 1990. Số trước tác này đã ấn định ông như một người xây dựng lý
thuyết nghệ thuật tạo hình Việt Nam có hệ thống đầu tiên, dựa trên những nghiên
cứu tiền đề các bậc thầy trước để lại.
2. Quyển Mỹ thuật Việt
Trong
suýt soát một thế kỷ mỹ thuật, song hành với một thế kỷ “đau thương và hào
hùng” của dân tộc, Nguyễn Quân đã phác lại những mô hình thời đại sinh ra các
thế hệ nghệ sĩ tương ứng với bốn thời kỳ lớn. Từ mỹ thuật Đông Dương sản sinh
ra nghệ sĩ tiểu tư sản - thị dân (ngấp nghé chuẩn bị tiến lên nghệ sĩ - trí
thức) thì bỗng xoay vần theo thời cuộc vận mệnh nước non mà trở thành nghệ sĩ -
chiến sĩ; rồi nghệ sĩ cán bộ - công chức (mỹ thuật qua 2 cuộc kháng chiến và mỹ
thuật hiện thực XHCN) và cuối cùng thì chuyển sang nghệ sĩ tự do - đối diện với
thị trường và xã hội thông tin ở thời mỹ thuật đổi mới và đương đại. Một số
hiếm nghệ sĩ ra nước ngoài sớm và thành đạt ở hải ngoại thì vẫn chưa đủ để vực
dậy nền “sản xuất sản phẩm tinh thần nội địa”. Quan trọng vẫn phải là lực lượng
nghệ sĩ tại chỗ: “ăn bát cơm ở nơi đó, uống miếng nước ở nơi đó, chung chia
sướng khổ với con người nơi đó”, cộng với những tầm nhìn quản lý “phải đạo” thì
nghệ thuật của dân tộc đó mới nở hoa đơm trái, bằng vai phải lứa với “bạn bè
năm châu” được.
Cốt lõi tư tưởng nghệ thuật xuyên suốt trong các sách, bài viết ngắn, bài nói
chuyện... của Nguyễn Quân luôn chọn ra đúng những hạt nhân tinh hoa bản sắc
Việt Nam làm tư tưởng xuyên suốt. Ông luôn đề cao chủ nghĩa dân tộc tính “tích
cực” cộng giao lưu “cửa mở hai chiều” làm chuẩn định hướng chủ đạo cho sự phát
triển nghệ thuật.
Bên cạnh một Nguyễn Quân “thủ lĩnh lý luận nghệ thuật” còn có một Nguyễn Quân -
họa sĩ luôn duy trì được sự tiếp cận thẩm mỹ bằng sáng tác liên tục. Là người
sành sỏi nhâm nhi thưởng thức nghệ thuật, ông còn là người bạn hào hoa tài tình
của cả “làng” nghệ thuật xung quanh... Dù là mẩu chuyện vui, hay những “áng”
văn bình luận nghệ thuật nho nhỏ, ông thường xới ra được câu đúng, từ đúng để
lẩy đích danh cái tạng, cái khuất khúc của các bức chân dung con người và chân
dung con người nghệ thuật, nghe rất sướng cái “nhĩ thinh”...
3. Có lẽ sau khi làm nốt bộ sách “đi suốt trăm năm” này, ý định của
Nguyễn Quân là sẽ “rửa tay gác kiếm” với sự nghiệp “lập ngôn” về nghệ thuật để rảnh
thời gian vẽ vời và quan chiêm xã hội. Nhưng tác giả vẫn mong mỏi đây là sự
khởi đầu cho một tủ sách nghệ thuật Việt Nam được tập hợp lại có hình có vóc,
được chuyển ngữ để tiện bề giới thiệu ra thế giới, và ông đã dành không ít công
sức để dọn đường cho những thế hệ sau bước tiếp...
Giờ, tôi mới hiểu tại sao có những bậc thầy lại đồ sộ bác học, lại ham sống nhiều
đời trong một kiếp, lại biết lắm chuyện người và ôm lắm việc đời thế. Để được
như vậy, có những người nom tưởng như “công thành thân vẹn thoái” đấy, nhưng ai
hay đã hao tâm tổn tướng, mặt mày nhầu nhĩ, chết đi rồi phục sinh không biết
bao nhiêu lần? Bởi còn lưu đày ở nơi con người, thì có đi mãi cũng không hết
chiều kích của lòng ham sống, lòng muốn yêu thương con người, nên còn muốn,
“máu”...
Đức Minh_Theo VH&PT
